از امام علی النقی(ع) و امام حسن عسکری(ع) کمتر مطلبی گفته و نوشته می شود. شرایط زمانی آنان و حبس و بازداشت خانگی در منطقه نظامی و پادگان نظامیان عباسیان، به طور طبیعی محدودیت هایی را برای امامان(ع) ایجاد کرد. از همین رو، کم ترین سخن و سیره ای از آنان نقل شده است. اما همین اندک نیز کمتر از سوی نویسندگان نقل و بررسی و تحلیل شده است. نویسنده در مطلب ذیل به تبیین برخی ویژگی های امام هادی(ع) و شرایط دشوار زمان آن حضرت اشاره کرده است.

شرایط سخت دوره امامت امام هادی(ع)

ویژگی های امام معصوم، علم و عصمت و برخورداری از فضایل اخلاقی و قدرت تکوینی و برتری از همه افراد زمان خویش در همه خصلت هاست و اینها همه در وجود امام هادی علیه السلام جمع بود. مسئولیت امام(ع) به عنوان حجت و خلیفه الهی بر زمین، محدودبه تبیین گری مسایل و تفسیر الهی از قرآن برای انسان ها نیست؛ بلکه دایره مسئولیت آنان همه بشریت است. آنان همانند خورشیدی هستند که ماسوی الله را به عنوان خلیفه الهی ربوبیت می کنند؛ حال اگر برخی ها خواسته و ناخواسته در برابر بهره گیری ظاهری از نور هستی بخش آنان، حایل و دیواری کشیده اند، به معنای عدم انجام مسئولیت نیست؛ بلکه آنان درباره همین افراد یعنی حتی دشمنان خویش از شیاطین جنی و انسی نیز نقش ربوبیت خویش را انجام می دهند و آنان را به کمال بایسته و شایسته شان می رسانند.

از نظر قرآن کم ترین نقش ائمه اتمام حجت نسبت به دشمنان است تا کسی مدعی نشود که حق را ندیده و نمی شناخت و حجت بر او تمام نشده بود. خداوند می فرماید: و ما أهلکنا من قریه الا لها منذرون؛ و هیچ آبادی و شهری را هلاک نکردیم، مگر آنکه برای آن هشدار دهندگانی بود. (شعراء، آیه208)

امام علی النقی(ع) یکی از انذارکنندگان الهی بود که وجودش انذاری برای شیاطین جنی و انسی از عباسیان و دیگران بود. ایشان همه خصوصیات امامت را داشت و به مسئولیت خویش در حد استطاعت عمل می کرد و می کوشید تا به اصلاح امور امت در حد توان بپردازد؛ چنان که همه پیامبران این گونه عمل می کردند. این درحالی است که تقیه بر پیامبران(ع) جایز نیست درحالی که برای امامان تقیه جایز و بلکه در شرایطی واجب است؛ با این همه آنان به مسئولیت اصلاح گرانه خویش در امت اسلام می پرداختند و به تعبیر حضرت شعیب درحد استطاعت عمل می کردند (هود/88)

امام هادی(ع) در شهر سامرا در بازداشت زندگی می کرد. سامرا یک شهر نظامی و پایتخت بعضی از خلفای عباسی بود و انتقال امام به آن شهر، برای آن بود که آن حضرت و رفت و آمدها و روابطش را تحت کنترل داشته باشند. امام هادی(ع) را نیز عسکری می گویند؛ زیرا همانند فرزندش امام حسن عسکری(ع) در عسکر سامرا یعنی پادگان نظامی در بازداشت زندگی می کرد؛ از همین رو، در کتب روایی از آن دو امام(ع) به عنوان عسکریین(ع) یاد می شود.

البته برای جدا کردن آن دو بزرگوار و تشخیص آن دو از هم، در روایات به کنیه آنان اشاره می شود. مثلاً درباره امام علی نقی هادی، کنیه و لقب: اباالحسن العسکری (وسائل الشیعه، ج4، ص750) و برای امام حسن عسکری(ع) کنیه و لقب: ابا محمدالعسکری (خرائج و جرائح، ج1، ص443) به کار می رفته است.

آن حضرت(ع) با آنکه در شرایط بازداشت سخت خانگی بود، با این همه در حد توان به مسئولیت خویش در برابر شیعیان عمل می کرد. این درحالی بود که همواره تهدید به قتل می شد.

شرایط سختی که آن حضرت(ع) در آن زندگی می کرد، در همه ابعاد زندگی ایشان نمود داشت. از آنجا که هر لحظه ممکن بود که عباسیان ایشان را به شهادت برسانند و بدگویان زمینه شهادت را فراهم آورند، تنها اعتماد و تکیه ایشان خداوند بود که بدان توکل کرده و خود را به ستون الهی حفظ و سرپا نگه می داشت ایشان با انتخاب شعاری برای نقش نگین انگشتری خویش سلامت از توطئه های دشمن را از خدا می خواست.

دو شعاری که برای نگین انگشتری ایشان نقل شده خود گواه روشنی از شرایط سخت زندگی ایشان در پادگان نظامی و بازداشت خانگی بود. کفعمی گوید: نقش خاتمه [الهادی علیه السلام]: حفظ العهود من اخلاق المعبود و قیل: الله ربی هو عصمتی من خلقه؛ کفعمی گوید: نقش نگین انگشتری حضرت امام هادی(ع) چنین بود: «پایبندی به پیمان از اخلاق الهی است.» و نیز گفته شده چنین بود: «الله پروردگار من است و او نگهدار من از خلقش است» (بحارالانوار، ج50، ص117 ح9)

در شعار نخست، به این نکته توجه داده می شود که وی عهد و پیمانی را با خدا بسته است و بدان وفادار است. خود را در مقام بنده خد ا نه بنده خلق می داند و پیش از آنکه به تعهدات خویش در قبال خلق و دولتمردان عمل کند، خود را متعهد می داند که به عهد خود با خدا وفا کند و در هر شرایط به مسئولیت عبودیت خویش یعنی تعلیم و تزکیه دیگران و مانند آنها بپردازد که مسئولیت امامت است.

اگر خلیفه غاصب وقت از او تعهد گرفته تا در مسایل اجتماعی و سیاسی دخالت نکند، وی به حکم عهد با خدا، مسئولیت دارد که به مسائل مردم رسیدگی کند. وی اخلاق بندگی را حفظ عهود می داند، ولی هرگز حاضر نمی شود عهد با خدا را برای رضایت مخلوقی بشکند.

شعار دوم انتخابی ایشان خود گواه روشنی از تهدیدهای دائمی می کند که از سوی حکومت و خلافت غاصب وقت انجام می گرفت و هر دم ممکن بود ایشان را به قتل برسانند. حضرت با تأکید بر عصمت و پناه جویی به عاصم حقیقی یعنی خداوند، سلامت خویش را در گرو مشیت و اراده الهی دانسته و بر آن تأکید می ورزد.

آن حضرت با انتخاب این دو شعار و مهر کردن در زیر اوراق و نوشته ها، با این شعار به شیعیان خویش اصولی از مهم ترین اصول زندگی را بیان می کرد. به اینکه شیعیان دریابند همواره تعهدات خویش را نسبت به خداوند انجام داده و اخلاق بندگی را فدای اخلاق اجتماعی و تعهداتی نکنند که به زور سر نیزه و شمشیر از ایشان گرفته می شود. دیگر آنکه تنها تکیه گاه خویش را خداوند قرار دهند و محفوظ بودن از بدی دشمنان را در اعتماد و توکل بر خدا بجویند.

به هرحال، امام علی نقی(ع) چنان برخوردار از صفات و ویژگی های امامت بود و در آن شرایط سخت مسئولیت خویش را انجام می داد که همه بالاتفاق، امامت ایشان را پذیرفته و بدان اقرار کرده اند. شیخ مفید در این باره می نویسد: امام بعد از ابوجعفر(امام جواد) فرزندش ابوالحسن علی بن محمد (امام هادی) بود، به خاطر اینکه خصوصیات امامت در او جمع بود و در فضل، کامل بود و جز او، جایگاه پدرش را کسی وارث نبود. (ارشاد، مفید، ص327)

ویژگی های امام هادی(ع)

در روایات به برخی از ویژگی ها و خصوصیات فردی امام هادی(ع) اشاره شده است. این خصوصیات شامل دو دسته فضایل اکتسابی و غیراکتسابی می شود. کسانی که می خواهند ایشان را سرمشق قرار دهند باید از ویژگی های اکتسابی ایشان بیاموزند و خود را همسان و همانند ایشان درحد توان کنند.

کسانی که امام را دیده اند از فضل و نجابت حضرت سخن گفته اند. عبیدالله بن یحیی الخاقان می گوید: لو رأیت اباه رأیت رجلا جزلا نبیلا فاضلا؛ اگر پدر امام عسکری(ع) (یعنی امام هادی) را می دیدی او را شخص بسیار کریم و بخشنده، با نجابت و صاحب فضل می یافتی. (الارشاد، للمفید، ص339)

این روایت بیان می کند که امام هادی(ع) با آنکه در شرایط حبس خانگی بود و وجوهات و درآمد وی زیرنظر مستقیم دولتمردان و نظامیان عباسی قرار داشت، با این همه همان اندک چیزی که به دست ایشان می رسید در راه خدا به نیازمندان و سائلان می داد.

از دیگر خصوصیاتی که برای آن حضرت(ع) بیان می شود اینکه حضرت در علم دین، فقیه و از نظر علم به دین، متعبد بود. در حقیقت جمع علم و عمل داشته و به چیزی که می دانسته عمل می کرده است.

ابن العماد الحنبلی می گوید: ابوالحسن علی بن الجواد... کان فقیها، اماما، متعبدا؛ ابوالحسن علی بن الجواد(ع) فقیه، پیشوا و متعبد (پایبند به دستورهای الهی) بود، (شذرات الذهب، ج 2، 128)

تاکید بر عناصری چون فقیه بودن از آن روست که در آن دوران، نقش فقه و فقیه در جامعه بسیار برجسته بوده و مردم همه افکار و اندیشه و تکالیف خویش را از فقیه می گرفتند. فقیهان اهل سنت در دستگاه حکومت عباسی با نفوذی که داشتند، زمام امور را به شکلی در اختیار داشتند. تاکید بر عناصری از جمله فقه، امامت و تعبد برای آن است که برای مخاطب روشن شود که امام در فقه و علم دین سرآمد بود و به نقش پیشوایی خویش نیز عمل می کرده و با همه فشارها و سختی ها هرگز از تعبد الهی دور نبود، این در حالی است که حاکمان عباسی یعنی مدعیان خلافت، از علم فقه بهره ای نبرده و ناتوان از امامت مردم بوده و به جای بندگی و تعبد به شراب خواری و کارهای زشت و نابهنجار که خلاف تعبد و عبودیت است رو آورده بودند.

در شرایطی که عسکریین می زیستند همانند عصر امام سجاد(ع) تنها راه بیان حقایق و هشدار به شیعیان، دعاها و نیایش بود. آن امامان در دعای خویش بر آن بودند تا راهنمای شیعیان باشند. البته بعد شخصی قضیه در جای خود محفوظ است ولی بعد اجتماعی و تزکیه ای و تعلیمی را نمی توان نادیده گرفت.

شرایط سختی که امام زندگی می کند، برای دشمنان هم معلوم بود. آنان با آنکه می دانستند شیعیان برای امام خویش وجوهات می فرستند و مالی عظیم در اختیار امام(ع) است، اما آن حضرت(ع) هرگز از ساده زیستی و زهد نسبت به دنیا بیرون نرفته است. در هجوم های ناگهانی که به منزل آن امام(ع) از سوی دولت غاصب انجام می گرفت، حقیقت زهدورزی آن حضرت(ع) برای دشمنان آشکار می شد. جالب این است که دشمنان به جایی حمله می کردند که در عسکر و پادگان نظامی بوده است و کمترین رفت و آمدها از نظر جاسوسان مخفی نبود. با این همه حتی آنان به خودشان نیز اعتماد نداشتند و گمان می کردند بخشی از همین نظامیان ممکن است از شیعیان بوده و در اشکال مختلف به امام(ع) امکانات و حتی ابزار و آلات نظامی برسانند.

این العماد الحنبلی می گوید: به متوکل گفته شد که در خانه حضرت امام هادی(ع) اسلحه و وسایل دیگر هست و او قصد قیام و خروج دارد. دستور داد کسانی به خانه او حمله بردند و حضرت را در اتاقی دربسته یافتند در حالی که لباس پشمی بر تن داشت و نماز می خواند و هیچ گونه فرشی در زمین نبود. (شذرات الذهب، ج 2، ص 128)

در حقیقت محبوبیت امامان و توجه قلبی و عمیق مردم به آنان، سبب حسادت حاکمان ظالم می شد، گزارش های مغرضانه و حسودانه مخالفان هم بر آن می افزود. از این رو به بهانه های مختلف، مأموران را به تفتیش خانه آنان می فرستادند و اغلب هم ناکام می شدند، چون سلاح و نامه و نشانه های قیام در آن نمی یافتند. اما این حملات خود ابعادی از شخصیت امام(ع) را به مردم و شیعیان و حتی دشمنان آشکار می کرد که از جمله آنها زهدورزی و عبادت ایشان است.

ویژگی های شخصیتی حضرت هادی(ع) با همه محدودیت هایی که اعمال می شد، از راه های گوناگون به مردم و شیعیان منتقل می شد و مردم از ایشان درس زندگی می گرفتند. به عنوان نمونه، مردم از صداقت، سکوت و کلام به جای امام هادی(ع) مطلع شده و از آن سرمشق می گرفتند.

ابن شهر آشوب درباره خصوصیات اخلاقی امام هادی(ع) می گوید: امام هادی کاملترین مردم از نظر خوشرویی و صادق ترین آنان از جهت گفتار و با نمک ترین آنها از نزدیک و کاملترین آنها از دور بود، وقتی ساکت می شد شکوه وقار بر او سایه می افکند و زمانی که سخن می گفت، عظمت و جلوه اش آشکار می باشد. (مناقب بن شهر آشوب 4: 401)

باید توجه داشت که اموری چون چهره گشاده، گفتار راست و شیرین، زیبایی و ملاحت، کمال و وقار از عوامل محبوبیت پیشوایان معصوم(ع) بود و همین، شکوه معنوی آنان را در دلها جای می داد و مایه عظمت اجتماعی آنان می شد.

اهتمام به مسایل اجتماعی و سیاسی

آن حضرت(ع) با آنکه در شرایط سختی بود ولی به مسایل اجتماعی و سیاسی جامعه اش توجه خاصی داشت. با همه محدودیت ها و اعمال بازداشت خانگی و محاصره و تجسس و هجوم وقت و بی وقت به خانه اش، آن حضرت(ع) به اشکال گوناگون فضای سیاسی جامعه را تبیین می کرد و با راه های مختلف مردم را نسبت به ظلمی که در حق اهل بیت(ع) روا می شود، آگاه می ساخت.

به عنوان نمونه ایشان در سلام خویش به حضرت علی(ع) به مسایل سیاسی و سیاست های دولت های باطل و طاغوتی گذشته و حال اشاره می کند: چنانکه در کنار قبر امیرالمؤمنین(ع) چنین می گفت: سلام بر تو باد ای ولی خدا! شهادت می دهم که تو نخستین مظلوم و اولین کسی هستی که حقش غصب شد. برای خدا صبر کردی تا آنکه یقین (وفات) تو را فرا رسید. (کامل الزیارات ص 94: ح 94)

در حقیقت بیان مظلومیت امیرالمؤمنین(ع) در قالب زیارتنامه و از زبان امامان شیعه، برای آگاهی مردم و نسل های آینده از ستمی است که از سوی مخالفان، بر خاندان عصمت و طهارت رفته است. اینگونه زیارت ها، مثل خواندن اعلامیه افشاگرانه کنار مزار یک شهید است و گویای شدت جو خفقانی است که بر زمان ائمه(ع) حاکم بود و آنان ناچار با زبان دعا و زیارت به ظلمهای رفته بر اهل بیت اشاره می کردند.